इलामको उत्तरमा अवस्थित कञ्चनजङ्घा हिमाल करिब पाँच करोड वर्ष पहिले र महाभारत पर्वत अन्दाजी दुई करोड वर्ष पहिले अस्तित्वमा आएको अनुमान गरिएको छ । यसै पृष्ठभूमिमा महाभारत पर्वत शृङ्खलाको काखमा अवस्थित इलामका डाँडाहरु, चार माई र तीनका सहायक नदीहरु, जैविक वस्तुहरु आदिको उत्पत्तिलाई हेर्नु पर्ने हुन्छ । यहाँको प्रकृति सृष्टि भएपछि यो भूमिमा मानव पुर्खाको आगमन र विकास कहिले र कसरी भयो भन्ने कुरा पनि रहस्यमै छ । यसै गरेर इलाम नामाकरणका पनि विभिन्न मतहरु प्रचलित छन् । पहिलो मत अनुसार इलाम शब्द लिम्बु भाषाको इ (घुमाउरो) र लाम (बाटो) बाट व्युत्पत्ति भएको विश्वास छ । यस जिल्लामा रहेका डाँडापाखाहरु पनि ठाडा भिराला नभई गुमुक्क परेका र बस्तीहरु पनि अन्य स्थानहरुमा जस्तो नदी किनारमा नबसी डाँडाका टुप्पामा वा पेटमा बसेका हुँदा एउटा बस्तीबाट अर्को बस्तीमा आवतजावत गर्नुपर्दा घुमाउरो बाटो हिंड्नु पर्दछ । यसै कारणले यहाँका आदिवासी लिम्बु जातिको भाषामा यो ठाउँको नाउँ इलाम (घुमाउरो बाटो) रहेको तथ्य तर्कपूर्ण देखिन्छ । दोस्रो मत अनुसार अर्को आदिवासी लाप्चा जातिको रोंङ भाषाको इ (पुत्का–मौरीको एक किसिम) र लोम (उडेको÷बसेको ठाउँ) ‘इलोम’ बाट इलाम व्युत्पत्ति भएको विश्वास गरिएको छ । मौरी पालनमा निपूर्ण यो जाति इलामको माइपारीका साबिकका पन्ध्र्रवटा गा.वि.स. हरुमा मात्र बसोबास गर्दछ । यो क्षेत्रमा बस्ती विकासको प्रारम्भिक अवस्थामा लाप्चाहरुले जतासुकै पुत्का उडेको देखेर इलोम भनी यो ठाउँको नाउँ राखे । पछि शव्दान्तर हुँदैजाँदा इलाम भयो भन्ने विश्वास गरिन्छ । तेस्रो मत अनुसार वैवश्वत मनु र उनकी पत्नी श्रद्धाको कोखबाट जन्मिएकी इला (पछि गुरु वशिष्ठको विशेष अनुष्ठानबाट पुरुषमा परिणत भएका सुद्युम्न) ले राज्य गरेको हुनाले यस स्थानको नाम इलाम रहेको भत्रे भनाई छ । नेपाल एकीकरण पूर्व इलामको सदरमुकाम नागरीगढी रहेकोमा सुगौली सन्धीको शर्त बमोजिम करफोक स¥यो । सैनिक प्रशासनका साथै नागरिक प्रशासन समेत हेर्ने नागरीगढीका पहिलो प्रशासक सुब्बा जयन्त खत्रीले पछि...