इलामको उत्तरमा अवस्थित कञ्चनजङ्घा हिमाल करिब पाँच करोड वर्ष पहिले र महाभारत पर्वत अन्दाजी दुई करोड वर्ष पहिले अस्तित्वमा आएको अनुमान गरिएको छ । यसै पृष्ठभूमिमा महाभारत पर्वत शृङ्खलाको काखमा अवस्थित इलामका डाँडाहरु, चार माई र तीनका सहायक नदीहरु, जैविक वस्तुहरु आदिको उत्पत्तिलाई हेर्नु पर्ने हुन्छ । यहाँको प्रकृति सृष्टि भएपछि यो भूमिमा मानव पुर्खाको आगमन र विकास कहिले र कसरी भयो भन्ने कुरा पनि रहस्यमै छ । यसै गरेर इलाम नामाकरणका पनि विभिन्न मतहरु प्रचलित छन् । पहिलो मत अनुसार इलाम शब्द लिम्बु भाषाको इ (घुमाउरो) र लाम (बाटो) बाट व्युत्पत्ति भएको विश्वास छ । यस जिल्लामा रहेका डाँडापाखाहरु पनि ठाडा भिराला नभई गुमुक्क परेका र बस्तीहरु पनि अन्य स्थानहरुमा जस्तो नदी किनारमा नबसी डाँडाका टुप्पामा वा पेटमा बसेका हुँदा एउटा बस्तीबाट अर्को बस्तीमा आवतजावत गर्नुपर्दा घुमाउरो बाटो हिंड्नु पर्दछ । यसै कारणले यहाँका आदिवासी लिम्बु जातिको भाषामा यो ठाउँको नाउँ इलाम (घुमाउरो बाटो) रहेको तथ्य तर्कपूर्ण देखिन्छ । दोस्रो मत अनुसार अर्को आदिवासी लाप्चा जातिको रोंङ भाषाको इ (पुत्का–मौरीको एक किसिम) र लोम (उडेको÷बसेको ठाउँ) ‘इलोम’ बाट इलाम व्युत्पत्ति भएको विश्वास गरिएको छ । मौरी पालनमा निपूर्ण यो जाति इलामको माइपारीका साबिकका पन्ध्र्रवटा गा.वि.स. हरुमा मात्र बसोबास गर्दछ । यो क्षेत्रमा बस्ती विकासको प्रारम्भिक अवस्थामा लाप्चाहरुले जतासुकै पुत्का उडेको देखेर इलोम भनी यो ठाउँको नाउँ राखे । पछि शव्दान्तर हुँदैजाँदा इलाम भयो भन्ने विश्वास गरिन्छ । तेस्रो मत अनुसार वैवश्वत मनु र उनकी पत्नी श्रद्धाको कोखबाट जन्मिएकी इला (पछि गुरु वशिष्ठको विशेष अनुष्ठानबाट पुरुषमा परिणत भएका सुद्युम्न) ले राज्य गरेको हुनाले यस स्थानको नाम इलाम रहेको भत्रे भनाई छ । नेपाल एकीकरण पूर्व इलामको सदरमुकाम नागरीगढी रहेकोमा सुगौली सन्धीको शर्त बमोजिम करफोक स¥यो । सैनिक प्रशासनका साथै नागरिक प्रशासन समेत हेर्ने नागरीगढीका पहिलो प्रशासक सुब्बा जयन्त खत्रीले पछि वि.सं. १८७५ मा सदरमुकामलाई इलाम डाँडोमा सारेका हुन् । त्यसबेलादेखि इलाम नेपालको एक महत्वपूर्ण प्रशासकीय जिल्लाको रुपमा रहेको छ । यहाँको प्रशासनिक व्यवस्था पनि विशेष क्षेत्रको रुपमा रहेको थियो । एकीकरणपूर्व दश लिम्बूवानको एक अंगको स्वशासित प्रशासनमा थियो । बिक्रम सम्बत् १८३१ पूर्व दश लिम्बुवान मध्येको एक चारखोल (इलाम) इमेहाङ्ग अन्तर्गत विजयपुर राज्यको अंशको रुपमा रहेको थियो भने कन्काई माई देखि पूर्व टिष्टासम्म लेप्चाहरुको राज्यको रुपमा थियो । १७ जुलाई १७७४ का दिन यो भू–भाग एकीकृत नेपाल अन्तर्गत पर्न आयो । वि.सं. २०१६ सालमा इलामको हालको सिमाना तोकिए पनि २०३२ सालमा बुधबारे र अर्जुनधारा झापा जिल्लामा गाभेर यस जिल्लाको पुनर्गठन कार्य सम्पन्न भयो । पूर्वी नेपालको मध्य पहाडी भू–भागमा अवस्थित इलाम जिल्ला सदा सर्वदा देखि नै प्राकृतिक सम्पदा र हरियालीले सम्पन्न छ । प्राकृतिक श्रोतको वैज्ञानिक व्यवस्थापन गर्ने सिलसिलामा सर्वप्रथम यू.एस.एड.को सहयोगमा १९६३ ई. मा मेची वन डिभिजनको वन श्रोत सर्वेक्षणको प्रारम्भिक कार्यहरु सम्पन्न भयो भने १९६७ ई. मा मुख्य प्रजातिहरुको पूर्ण श्रोत सर्वेक्षण कार्य सम्पन्न गरी वन विभागद्वारा यसको नतिजा प्रकाशन गरियो । बिक्रम सम्बत् २०१६ सालमा मेची वन डिभिजनको रुपमा कार्यालय स्थापित भई वन व्यवस्थापनका कार्यहरु शुरु गरिएको । २०३३ सालमा वन संगठन संरचना संसोधन भई डिभिजन वन कार्यालयको रुपमा स्थापित गरियो । २०४० सालमा जिल्ला पञ्चायतको शाखाको रुपमा पुनर्गठन गरिएको यो कार्यालय २०५० सालको पुर्नसंरचना अनुसार जिल्ला वन कार्यालयको रुपमा पुनः स्थापित हुन पुगेको र हाल देश संघीय संरचनामा गएको अवस्थामा २०७५ साल देखि डिभिजन वन कार्यालयको रुपमा नामाकरण भएको छ । हालको नयाँ संरचना अनुसार प्रदेश नम्वर १ मा पर्ने मध्य पहाडी भू–भागमा अवस्थित यो जिल्लाको पूर्व तर्फ भारतको दार्जिलिङ्ग, पश्चिम तर्फ मोरङ्ग र पाँचथर जिल्ला, उत्तर तर्फ पाँचथर जिल्ला र दक्षिण तर्फ झापा जिल्ला तथा मोरङ्ग जिल्लाहरु पर्दछन् । भौगोलिक हिसावले २६०४०। उत्तरी अक्षांश देखि २८०८०। उत्तरी अक्षांश सम्म र ८७०४०। पूर्वी देशान्तर देखि ८८०१०। पूर्वी देशान्तर सम्म फैलिएको यस जिल्लाको कूल क्षेत्रफल १७०३ वर्गकिलोमिटर रहेको छ । जिल्लाको पूर्व–पश्चिम औसत लम्बाई ५० किलोमिटर र उत्तर–दक्षिण औसत चौडाई ३८ किलोमिटरमा फैलिएको छ । जिल्लाको भूतल दक्षिणमा १४० मीटर देखी उत्तरमा ३६३६ मी. (सन्दकपुर) सम्म फैलिएको छ । सदरमुकाम इलाम बजारको उचाई समुद्र सतह देखि १२९८ मी. रहेको छ । यस जिल्लाको कुल क्षेत्रफल मध्ये ५५.३८ प्रतिशत वन क्षेत्र, ४१.६४ प्रतिशत कृषि क्षेत्र, १.६२१ प्रतिशत चरन क्षेत्र र १.३५ प्रतिशत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ |